Зохиолч Чинагийн Галсан
Энэ ярилцлагыг 2015 оны нэгдүгээр сард хийжээ. Чинагийн Галсан гуай Бэлхийн аманд байрлах герман маягийн авсаархан байшиндаа жил бүр өвөлждөг юм билээ. Хоёрдавхар дахь бичгийн өрөөнд нь түүнтэй хөөрөлдөж суухад маш зарчимч мөртлөө энгийн хүн юм шиг санагдсан. Уулзалт товлосон л бол цуцалж, хоцорч, өөрчилж болохгүй гэдгийг утсаар ярихад л шууд мэдрэгдэж байв. Харин ярилцаж байх үедээ бол маш нээлттэй хүн юм билээ. "Би чамд англи хэл сурч байгаа нэг номоо харуулъя" гэсэн нь бараг л үг бүрийн доогуур балын харандаагаар зураад, орчуулгы нь дэргэд нь биччихсэн Далай ламын Wisdom of Compassion ном байв.
Ингээд ярилцлагыг таалан уншина уу! Энэ ярилцлагын дэлгэрэнгүй хувилбар өөр хаана ч хэвлэгдээгүй бөгөөд зөвхөн энэ блогоос л уншиж буйг дуулгахад таатай байна.
- - - Түүний амьдрал бүхэлдээ зохиол юм. “Би зөвхөн өөрийн туулсан амьдралыг л хүүрнэдэг” хэмээн өгүүлэх зохиолч Чинагийн Галсан жирийн нэг малчны хүүгээс дэлхийн дайтай зохиолч болсон билээ. Монгол орны баруун хязгаар Алтай нутгаас алс хол Герман улсад суралцсан түүний амьдрал тэр чигтээ нүүдэл байв. Гэхдээ нүүдэлчдийн давтагдашгүй онцлогийн адил тэр нь дугараг нүүдэл байсан юм. Тэр эхэлсэн газраа эргээд л ирсэн.
Төрөлх Монгол нутагтаа герман хэлээр зохиол бүтээлээ туурвиж байхдаа гагц монгол ахуйг ямар ч хээнцэр халхавчгүйгээр хатуу бэрхтэй нь дэлгэж, нүүдэлчдийн мөн чанарын гүнд юу нуугдан буйг монгол хүний дотоод сэтгэлийн торгон, гэгээлэг, нууцлаг бүхнээр хөндөж гаргаснаараа дэлхийн олон орны уншигчдыг соронзон мэт татсаар байна. Тийм ч учраас Герман хэлээр зохиолоо бичиж дэлхийн утга зохиолын санд хувь нэмрээ оруулсан гадаадын зохиолчдод олгодог Аделберт фон Шамиссогийн шагнал хүртсэн дэлхийн 10 дахь, Ази тивийн анхны зохиолч болсон билээ.
Та хэдэн насандаа зохиолч болохоор шийдэж байв?
Би аравдугаар ангиа төгсөхдөө их нэртэй сурагч байлаа. Монголын Лермонтов болно гэсэн дэврүүн хөөрүү мөрөөдөлтэй. Усан шүлгүүд гэдэг чинь урсаж өгч байв. Авдар шүлэг бичээд хаячихсан. Тэгтэл тэр дэврүүн сэтгэлийн хажуугаар юу гараад ирсэн бэ гэхээр арав төгсөөд ерөөсөө хөдөө гарч бөө болно гэж бодсон.
Би чинь бичиг үсэг мэдэхгүй 5 настай байхдаа магтаал хэлж, бөөлж сурсан хүн. Бөөлнө гэдэг дуулна гэсэн үг. Дуулахын тулд үг хэрэгтэй. Өндөр өндөр уулс минь, өргөн өргөн голууд минь гэж хэлээд багш бөө цааш нь “Магт” гэнэ. Жаахан хүүхэд чинь их шүтлэгтэй. Ялангуяа байгальд өссөн хүүхдийн шүтлэг маш гүнзгий. Тэнгэр дуугарахад хүүхэд айна, чоно уйлахад айна, салхи шуурч нөгөө муу гэрийг чинь аваад шидчих шахна. Хүүхэд асар их айна шүү дээ.
Нөгөө Лермонтовын мөрөөдөл хаачив?
Шүлгээ биччихсэн, 27-тойдоо үхнэ гээд тооцчихсон хэрэг. Одоо амьдралынхаа үлдсэн 10 жилийг хөдөө шүлэг бичиж өнгөрөөнө, бөөгөө ч хийнэ гэж бодож байгаад бөө багшдаа сургуульд явахгүй бөө болмоор байна, таны хувцас хэрэглэлийг л авна даа ухааны юм ярьсан чинь тэр хүн асар их хилэгнэсэн. Тэгээд учиргүй гомдоод ёстой тангаргаа тонгорог болгох шахсан. Ийм байдалтай хүрээд ирэхээр нь манай аав ээж хоёр их айгаад, “Бөө хүнийг уурлуулж болохгүй, алдартай удганыг уурлууллаа” гээд аав шууд шуудангийн машинд суулгаад “Хурдан явж үз, хол л явж үз” гээд намайг явуулчихсан. Тэгээд Улаанбаатарт ирээд МУИС-д монгол хэлний ангид орсон доо.
Та одоо ч Тувагаар ярьдаг. Дөнгөж хөдөөнөөс орж ирээд монгол хэлээр хэр сайн ярьж байв?
Язгуур монгол хэлэндээ сайн. Одоогийн халх монгол хэлэндээ муу. Намайг хөдөөнөөс ирээд нэг үг хэлэхэд л хүмүүс нэрхийтэл инээгээд явчихдаг байж билээ. Тиймэрхүү байдалтай монгол хэл сурч байтал багш нар “Чамайг Герман руу явуулна” гээд л явуулчихсан.
Тэгээд Лайпцигт суралцсан?
Би одоо “Лайпциг миний хувь заяа” гэсэн ном бичээд сууж байна. Хэрэв би Лайпцигт очоогүй бол энэ зам руу орохгүй байсан. Лайпциг намайг эхийн сэтгэлээр хүлээж авсан. Гэхдээ хатуу ч байсан, сайхан ч байсан.
Анх очихдоо латин үсэг гэж мэдэхгүй, орос хэлэндээ муу, герман хэлний анхны мэдэгдэхүүн байхгүй хүүхэд байлаа. Гэтэл ямар хүүхдүүдтэй цуг очсон гэж санаж байна? Бид нар 1962 онд арвуулаа очсон юм. Надаас бусад нь герман хэлийг зургаан жил үзчихсэн, орос гуравдугаар сургуулийн нэг ангийн хүүхдүүд байв. Дандаа дарга нарын хүүхдүүд. Хоорондоо үргэлж оросоор ярина. Би тэдний юу ярьж байгааг ч мэдэхгүй, ингээд л ангайчихсан амьтан очлоо. Одоо би нурна даа л гэж бодсон.
Тэгсэн мөртлөө та гялалзаж өгсөн? Чухам юу таныг тэгж их урагш хөтлөв өө?
Түлхэц үзүүлэх юм нь дандаа ялагдал байсан. Анхны өдөр Берлинд очиход Монголын элчин дээр танилцах хурал хийв. Тэгсэн нэг их хөөрхөн охин, “Бид сайн сурна аа. Бид зургаан жил герман хэл заалгачихсан юм чинь. Харин тэр нэг хүүхэд бүр хөдөөнөөс ирсэн, латин үсэг ч мэдэхгүй, герман хэлэндээ “а” ч байхгүй, улсын нэрийг баллахаас нь өмнө буцаавал таарна” гээд хэлсэн чинь оюутан хариуцсан нарийн бичгийн дарга Ширэндэв гэх 30 эргэм насны хүн “Миний охин үгээ бодож яриарай. Юу ярьж байгаа юм. Харин ч нүүрэндээ галтай, нүдэндээ цогтой хөөрхөн хүүхэд байна. Миний хүү тэгэх тусам нь сайн сурдаг юм шүү” гэлээ. Их л сайн хүн санагдаж билээ. Тэгээд намайг явахад нэг нимгэхэн ном өгсөн. Би харж ч чадаагүй.
Охиныг тэгж хэлэхэд нь ичээд нүүр шатах шахаж билээ. Нүдэнд юм харагдахгүй нулимс гарчих гээд, чихэнд юм дуулдахгүй дүнгэнээд тэгээд цаашаа Лайпцигт яаж хүрснээ ч мэддэггүй юм. Нэг мэдэхэд л галт тэргээр хоёр цаг шахуу яваад Лайпцигт ирчихсэн байв. Мөнөөх номыг харсан чинь Цэвэг гэдэг хүний бичсэн монгол-герман толь байж билээ.
Ингээд бодоход би герман хэлийг үгээр бус өгүүлбэрээр сурсан байгаа юм. Нялх хүүхэд хэлд ордог шиг л сурсан. Ерөөсөө очоод анхны семестертээ л ангидаа түрүүлээд ирсэн.
Нөгөө “сайчууд” ер сайжраагүй хэрэг үү?
Тэд нар шиг хэрэгтэй хэрэггүй худлаа үнэн оромдчихсоноос над шиг огт мэдэхгүй хүн нь хамаагүй дээр байж. Би гэдэг чинь дөнгөж орсон цагаан цас л байхгүй юу. Мөр гараагүй цагаан цас шиг амьтан очиход худлаа үнэн юм дуулаагүй, сав нь дүүрээгүй хоосон. Харин элдэв юм сонсоод, нэг үгийг улиг болтол нь үзчихсэн, баахан дүрэм үзээд, орос акцентаар буруу сонсчихсон нөгөө хүүхдүүд чинь юм сурдаггүй ээ. Ерөөсөө ахиж өгөхгүй. Буруу сурснаа огт засаж чаддаггүй.
Нэгдүгээр улирлын дараагаар намайг монгол оюутнуудын дарга болгочихлоо. Нөгөө хэдэн унтаахайнуудтай зууралдаж өгнө шүү дээ. Өглөө бүр хаалгы нь нүдэж эрт босгоно. Трамвайгаар гурван буудал явна. Буцахдаа бас л трамвайд сууна. Ингээд тэднийг очиж сэрээчхээд гэртээ ирж хоолоо идсэний дараа хичээлдээ явдаг байлаа.
Ингээд зүтгээд байхаар чинь “Хөдөөнийх” гэж хэлэх хүн байхгүй боллоо. Харин өөр муу нэртэй болж байгаа юм. Намайг “Хэнхэг” гэцгээв. “Тэнэг хүн хичээл их давтдаг юм. Ухаантай хүн хичээл давтдаггүй учраас бидэнд давтах шаардлага байхгүй” гэж хэлээд хор маажна. Би дуугүй л байв. Тэгсэн зургаан жил болоод их сургуулиа төгсөхөд тухайн жил төгссөн бүх оюутны нэрийн өмнөөс 15 минут үг хэлэх эрх надад олгож байгаа юм. Лайпцигийн хамгийн алдартай Хотын зөвлөлийн хуучин байрны ёслолын танхимд болсон цайллага дээр төгсөгчдийн өмнөөс ганцаараа үг хэллээ. Ёстой гялалзсан үг хэлсэн дээ.
Та сургуулиа төгсөөд шууд л Монголдоо ирсэн. 6 жил гэдэг бол бага биш хугацаа. Баруун Монголын хязгаар нутгийн хүү барууны оронд сураад ирсний дараа таныг ямар амьдрал хүлээж байв?
Миний ирж байгаа их өрөвдөлтэй. Уян сэтгэлтэй хүн бол уйлмаар шүү. Эсвэл энэ худлаа даа гээд итгэхгүй ч байж мэднэ. 1968 оны аравдугаар сарын 3-ны өдөр би Буянт-Ухаад хоёр том чемодантай буулаа. Хүнд гэж жигтэйхэн, нэг нь л гэхэд бараг 25 кг. Бас нэг том үүргэвчтэй. Буянт-Ухаагийн буудал дээр түм түжигнэж, бум бужигнаж байлаа. Ачаагаа хүлээж аваад “Хот руу яаж орох вэ” гэж асуутал “Автобусны буудал энүүхэнд” гэдэг юм байна. Ачаагаа үүрсээр автобусны буудал дээр ирлээ. Төгрөг 40-ийн талх гэдэг байсан дөрвөлжин ногоон автобус ирж байна. Зорчигчид пир гээд л дайрдаг байлаа шүү дээ. Хүмүүс бүгд орсны дараа ачаагаа бариад орлоо. Тэр үеийн хүмүүс хүн чанартай байжээ, ачаа барааг минь татаж аваад суулгачихав. Удалгүй автобус ч хөдөлж кондуктор эмэгтэй “За мөнгө өө” гэдэг юм байна. Тэгэхээр нь “Эгч ээ, би гадаадад сургууль төгсөөд дөнгөж сая ирж байна. Надад мөнгө байхгүй” гэсэн чинь “Эвий хөөрхий, алив юм хумыг нь урагшлуул, тэр залуу, энэ залуу туслаатах” гэв. Ингээд урагшилсаар байгаад жолоочийн хажууд зогслоо. Жолооч яриаг минь сонсчихож, бас автобусан доторх хүмүүс ч гэсэн сонсчихсон байв.
Тэгээд хот руу орж ирээд “Хүү минь, чамайг хаана буулгах уу” хэмээн жолооч өвгөн асууж байна. Би их сургуулийн нэрээр гадагшаа явсан юм, их сургуулийн төв байрны боловсон хүчин дээр очно доо гэсэн чинь тэнд буух буудалгүй мөртлөө зориуд зам хазайж намайг буулгалаа. Тэгээд л хоёр чемоданаа барьсаар, үүргэвчээ үүрсээр төв байрны хаалгаар ороод 118-р өрөөнд очлоо. Хуушаан гээд боловсон хүчний дарга байсан юм. Ачаагаа гадаа нь тавьчихаад зөөлхөн тогшлоо. “За” л гэж байна. Өрөөнд ортол Хуушаан дарга сууж байв. Тэгэхээр нь би “Та намайг санаж байна уу? Би их сургуулийн нэрээр явсан Галсан гэдэг оюутан байна. Сургуулиа дүүргээд яваад ирлээ” гэлээ. “Өө, тийм үү! За чи суу” гэснээ “Чи одоо хаана байрлаж байна. Маргааш нөгөөдөртөө амрах юм байгаа биз дээ” гэв. “Надад байрлах газар байхгүй. Үүргэвч чемоданаа үүдэнд тавьчихсан” гэж хэлтэл Хуушаан дарга “Юу! Чиний юм гадаа байгаа хэрэг үү? Тэгвэл оруулаад ир. Юм чинь алга болчих вий” гэлээ. Тэгэхээр нь би нөгөө гурван том ачаагаа оруулаад тавьчихав. Тэгсэн чинь Хуушаан дарга бодол болоод суучихлаа. Аюуш гэж зааварлагч байсан юм. Их настай эмэгтэй. Тэр хоёр намайг яах эсэхийг өөр хоорондоо ярилцсанаа “Чамд таних айл даанч байхгүй юу” гэж асуув. Би “Байхгүй” л гэлээ.
Тэгсэн Хуушаан дарга гадаад хэлний тэнхим дээр томилолт бичээд “Ерөөсөө өнөөдрөөс ажилд орсноор цалинг чинь гаргаж өгье. Чи үүнийг аваад гадаад хэлний тэнхим дээр оч” гэлээ. Тэгээд Хуушаан дарга хажуу өрөөнөөсөө хүн дуудаж “Энэ залуугийн юмыг хүргэж өгөлц” гэв. Би юмаа чирсээр, нөгөөдүүл тусалсаар дөрвөн давхарт гараад ирлээ. 64-р өрөөнд очсон чинь Гадаад хэлний тэнхим гэсэн хаяг харагдав. Хаалгыг нь тогшсон чинь нэг долир нүдтэй хүн байна. Түүнд бүгдийг учирлатал “Би чиний тухай сонссон, сайн байна” гээд “За хаана байрлаж байгаа вэ? Чи нэг хоёр хоногтоо амарна биз дээ” гэж асуухаар нь би шууд л “Үгүй ээ. Өнөөдрөөс ажиллахаар болчихлоо” гэлээ.
“Чамд байх газар байхгүй юу” гэтэл “Тийм ээ. Би бүх юмаа аваад ирлээ” гэв. Тэгсэн тэр хүн “Юмаа оруулаад ир. Энэ гадаад номны шүүгээг өөрийн болгож ав” гэсэн нь шар модон шүүгээг хэлсэн хэрэг байв. Тэрний араар зай байна. “Чи ачаагаа тийш нь тавьчих. Одоо чи яах гэж байна даа” гэж хэлээд “Боловсон хүчинд хэлээд чиний цалингийн талыг ч болов урьдчилж өгүүлье” гээд утсаар ярьсан чинь тэг тэг л гэж байх шиг байна. Бас “Наашаа явуулчих” гэж байна. Тэгээд яваад очсон чинь тал цалин өгсөнгүй, бүтэн сарын цалин өгчихлөө. Багсайсан мөнгө. 750 төгрөг гэдэг чинь асар их мөнгө шүү дээ. Би чинь их баян амьтан болчихож байгаа юм. Тэгээд 18-р гуанз гээд хоёрдугаар байрны цаагуур байсан. Тэнд очиж хоол идчихээд орж ирлээ. Багш нар ер нь явчихсан байна. Түлхүүрээ аваад, хувцсаа тайлж тавьчихаад жорлонгийн өрөөнд орсон чинь ус байна. Нүүрээ сайн угаачихаад “За амьдарна даа” гэж бодож байгаа юм. Нэг чемоданаа задлаад нэг ээлжийн хувцас гаргаад, хиртсэн замын хувцсаа тайлчихаад, нэг жаахан сэрүүцэв. Тэгээд сууж байтал орой боллоо. Орой болохтой зэрэгцэн ноосон цамц эд нар дэвсэж байгаад хоёр гурван ширээ нийлүүлээд дээр нь хэвтээд унтчихаж байгаа юм. Ядарсан болоод ч тэр үү нам унтчихаж. Нэлээн унтаж унтаж сэрээд харсан чинь их эрт байна. Тэгээд гар нүүрээ угаачихаад 18-р гуанзанд очсон. Хүлээж байгаад цай уусан. Тэгээд маргаашнаас ажилдаа орсон доо. Тэнд энэ маягаар 14 хоносон.
Танд очих хамаатан садан байгаагүй хэрэг үү?
Эрвэл байгаа л даа. Тэр үед ямар утас гэж байх биш. Сүүлд сар шахам болж байгаад сураг сонсвол 66 оны үерт ороод манай хамаатан садангийнхан нүүчихсэн байв. Толгойтод үеэлийн хүүхдүүд амьдардаг болж таарав. Тэднийд очсон. Удалгүй оюутны байранд өрөө өглөө. Өрөөндөө номоо байрлуулаад айл шиг айл болов. Ингэж л ажлынхаа гарааг эхэлсэн дээ.
Хүмүүсийн дунд “Чинагийн Галсан Герман хэлээр зохиол бүтээлээ туурвидаг юм чинь Германд амьдралынхаа ихэнх үеийг өнгөрөөсөн байх” гэсэн нийтлэг ойлголт байдаг. Би ч гэсэн таныг Германд л амьдардаг зохиолч гэж боддог байлаа. Тэгтэл та Монголд олон жил багшилсан байж шүү дээ?
Намайг төгсөөд ирэхэд манайх ердөө 4 дээд сургуультай байв. Их сургуулиас гадна Багшийн дээд сургууль, Хөдөө аж ахуй, Анагаах. Дөрвүүлэнд нь би багшилсан. “Надтай цуг герман хэл ирсэн” гэж хааяа би боддог л юм.
“Герман хэлтэй нэг залуу ирж. Тэр ёстой номноос салдаггүй нэгэн гэнэ” хэмээн миний тухай хүмүүс ярьдаг байлаа. Герман хэл надаар заалгуулна гээд бүх сургуулиас санал ирсэн байв. Би 7 хоногийн турш амралтгүй хичээл заана. Тэр үед дээд сургуулийн багш хэдэн цагийн хичээлтэй байдаг гэж бодож байна. Дунджаар 18-20 цаг. Тэгсэн чинь би 52 цагтай. Бүтэн сайн өдөр гэхэд 10 цагийн хичээлтэй байв.
Сургууль бүрт өдөржин хичээлтэй учраас нэг сургуулиас нөгөөд очиход амждаггүй байлаа. Тэгсэн сургуулийн боловсон хүчнүүдтэй яриад машинаар хүргүүлдэг болов. Хичээлээ заагаад гараад ирэхэд машин зогсож байна. Зарим нь ачааны тэрэг. Голдуу 51. Тэрэндээ ороод сууна. Хөдөө аж ахуйн дээд рүү давхина даа. Тэр үед замын бөглөөс гэж байсан биш ерөөсөө 10, 20 минутын дараа хүрчихнэ. Гүйж гараад хичээлээ заачихаад, гараад ирэхэд дараагийн машин зогсож байна. Ингээд бодохоор, миний амьдрал яг л үлгэр шиг шүү.
Таныг герман хэл сурахгүй бусдыгаа хөөдөж мэднэ гэж байсан мөнөөх охинтой дахиж тааралдсан уу?
Нэг өдөр багшийн дээд сургуулийн орос хэлний 4-р ангид хичээл заасан юм. Ангид нь орсон чинь нөгөө охин тэнд сууж байна. Хоёулаа сүйд боллоо. Харамсалтай нь тэр охин өөрөө сурч чадсан юм байхгүй бусадтайгаа адил Монгол руу аль эрт буцсан байсан юм.
Та нийт 41 ном бичжээ. Тэдгээрээс 35-ыг нь герман хэл дээр бичсэн байх юм. Үргэлжилсэн үгийн анхны зохиолоо яг ямар хэл дээр бичиж байв?
1968 оны 2-р сарын 13-ны өдөр гэнэт зохиол бичмээр санагдсан юм. Тэр үед миний хэд хэдэн шүлэг герман хэлээр сонин дээр гарчихсан байлаа. Гэхдээ үргэлжилсэн үгийн зохиол бичиж үзээгүй байсан үе. Тэр өдөр хэвтэж байтал гэнэт сайхан санаа орж ирээд нэг дор дөрвөн жижиг өгүүллэг герман хэл дээр биччихсэн. Онгод гэдэг юм тэгж л орж ирдэг юм билээ.
Учир нь тэр өдөр би оюутны байрнаас зам хөндлөн гарч байгаад ачааны машинд мөргүүлсэн юм. Нэг сэрсэн эмнэлэгт байсан. Хөл гэмтчихсэн. Гэтэл тэр их доргион намайг зохиол бичихэд нөлөөлчихөж байгаа юм. Үхэх ийм амархан юм гэж бодсон. Би үхчихвэл аав ээж минь яах бол гэж бодохоор л нулимс гараад, тэр бодлууд зохиол болж хувирсан хэрэг. Зохиолоо бичсээр байгаад яг тэр өдрийн үдээс хойш дипломынхоо ажлыг бас бичсэн. Хэдэн сарын турш хөл гипстэй. Өглөөгүүр толгой сэргэг байхад өгүүллэгээ бичээд үдээс хойш ядарсан хойно дипломынхоо ажлыг бичсээр дуусгасан даа.
Үргэлжлүүлж суралцах боломж байсан ч та нутаг буцсан. Тэгэхээр Лайпцигт өнгөрүүлсэн 6 жилийн хугацаанд герман хэлийг төрөлх хэл шигээ төгс сурчихсан хэрэг үү?
Үгүй ээ. Гадаадад төгссөн оюутнууд ямар ирдэг билээ би тийм л хүн ирсэн. Дараа нь зүтгэж байж л одоогийн хэмжээнд сурсан. Ном их уншсан даа. Дандаа германаар уншина.
Хэн хэнийг их уншиж байв?
Айтматов. Бас Толстойг уншсан. Германы олон зохиолчид. Хэмингвэйг уншсан. Кавабатаг уншсан. Хамгийн гол нь уншаад хаячихдаггүй юм. Зурж уншина. Мэдэхгүй үг гарвал хажууд нь чагт тавьчихдаг. Дараа нь номоо уншиж дуусаад том тайлбар толио гаргаж тавиад нөгөө мэдэхгүй үг чинь юу билээ гээд өнөөх толиосоо эрчихнэ. Тэгээд балын харандаагаар номон дээрээ бүгдийг бичиж тэмдэглээд нөгөө номоо дахиад эхнээс нь уншина. Зурсан бүх юмаа харна.
Та тэмдэглэл хөтөлдөг үү?
Өдөр болгон орой унтахын урьдаар бичдэг. Гэхдээ би өдрийн тэмдэглэлдээ бусад зохиолч шиг дээшээ авирсан гүн ухаанлаг маягийн юм бол бичдэггүй. Өдөр бүрийн болсон юмыг бичнэ. Тэдэн сарын тэдэнд юу болсон гэдэг нь хожим уншихад сонин байдаг юм.
Ямар хэл дээр тэмдэглэл хөтөлдөг вэ?
Германаар бичнэ. Дараа нь харахад цэгцтэй байдаг юм.
Та тэмдэглэлийн дэвтрээсээ аль нэг өдрийг сонгоод тэр өдөр юу болсныг хэлж өгч болох уу?
Бололгүй яахав. <2014 оны 12-р сарын 29. Хөдөө явлаа. Том хүү машин барьж, Тина, Ляна бид гурав ард хажууд суув. 6 цагт хөдөллөө. Хав харанхуй байх юм. 9:30-д Хонгорт хүрч очлоо. Алтанхутга, Гэрэлсүх хоёрын гэрт орлоо. Тэд нар маш сайн хүлээж авав. Цай хоолны дараа 10 км яваад аавынх нь гэрт очлоо. Винтов ах, Хурган эгч хоёртой би 40 жил уулзаагүй байх юм. Тэднийх жижигхэн байшинтай юм. Тэр хоёртой золголоо. Винтов ахад 20 мянган цаас, хурган эгчид 10 мянган цаас төгрөг өглөө. Бас шил Болор архи, бас бусад жижиг сажиг зүйлс өглөө. Зөндөө их ярилцлаа.>
Иймэрхүү тэмдэглэл их олон жилийн дараа маш их хэрэгтэй байдаг юм. Ялангуяа тэр Винтов гэдэг өвгөн чинь одоо 80 дөхөж байгаа хүн. Тэр хүн өнгөрсний дараа үр хүүхдүүдэд нь энэ тухай ярихад нулимсаа бэлбэгнүүлж байгаад л сонсоно шүү дээ. Иймэрхүү ахуй амьдралын дурсамж “социализм мандах нь зайлшгүй, зах зээлийн нийгэм сайхан байна” гээд туйлширч байснаас хамаагүй илүү өгөөжтэй байдаг юм.
Таны төрөлх хэл юу вэ?
Тува хэл. Надад хамгийн ойрхон хэл. Зүүдэндээ ярихад, заримдаа цочиж сэрэхдээ тувагаар ярьдаг гээд байдаг юм. Гэнэт цочиход тувагаар хэлдэг. Монгол хүн аминдаа тулахад “Ээж минь” гэдэг шиг.
Аянгат цагийн туужийг анх ямар хэл дээр бичсэн юм бэ?
Герман хэл дээр бичсэн. Аянгат цагийн туужаараа би дэлхийн утга зохиолын хаалгыг дэлдээд орчихсон юм. Дэлхийн утга зохиолд элссэн миний дипломын ажил гэж хэлж болно. 27 настай байлаа. Яг л өөрийнхөө сонссон, харсан, уйлсан нулимсныхаа тухай бичсэн.
Би худлаа юм бичдэггүй. Өөрийн туулсан амьдралыг л бичдэг. Бодит түүх юм. Миний зохиолын 90 хувь нь бодит. Миний эхний гурван ном “Хөх тэнгэр”, “Хөрст дэлхий”, “Цагаан уул” гурвалсан ном чинь миний бага насны тухай юм. Хөх тэнгэр гэдэг романд 3, 4, 5 насандаа туулсан бүхнээ бичсэн.
Аянгат цагийн туужийн Жанибек өвгөн бас л бодит дүр юм. Жанибек өвгөнийг дагаж би анчин болсон. Хатуу чихтэй, ганц хар морьтой. “Аянгат цагийн тууж”-ийг чинь тэр өвгөн мах болохын өмнө надад ярьдаг. Өвгөн хүүгийнхээ тухай ахин дахин ярина. Ганц хүүгээ алдчихсан эцэг хүн тэр бүхнийг яаж мартахав. Өвгөн тэр үед 60 нас л зооглож байсан байх. Би яахав 9, 10-тай хүүхэд. Би чинь морь аргамжиж өгөөд, аргал түлээд, завсар хооронд нь тарвага сахиад, хааяа нэг тарвага буудчихаад, тогооч маягтай л, тэр хүмүүсийн зараалаар л анхны аяндаа явж байгаа юм. Тэгж явахдаа тэр хүний түүхийг сонсоод маш их уйлсан. Маш их догдолж байгаа юм. Тэгээд л тэр туужийг бичсэн.
Тэгвэл дараа нь монгол хэл рүү орчуулсан хэрэг үү?
Германаас монгол руу орчуулсан. Орчуулах гэж бичсэнээс их хугацаа орж байгаа юм. Бичихэд яг дөрвөн долоо хоног орсон бол орчуулахад хоёр сар гаруй хугацаа орсон. Бүр зүтгэж байж орчуулсан шүү.
Яагаад орчуулсан бэ гэхээр 1981 онд Аянгат цагийн тууж Германд ном болоод гарчихлаа. За тэгсэн миний замд бөөн хар чулуу болж байгаа юм. “Чи яах гэж зөвшөөрөлгүй хэвлэж байгаа юм? Төрийн шагналтнуудын зохиол хэвлэгдээгүй байхад яах гэж чи хэвлэсэн юм?” гээд шүүмжлүүллээ. Тухайн үед “Аянгат цагийн тууж”-ийн тухай “Энэ чинь ёстой эсэргүү зохиол юм билээ. Эх орноосоо урвасан тууж” гэх мэтээр цуурхал гарчихсан байв. Ингээд тэр зохиолоо орчуулаад ир гээд надад үүрэгдсэн хэрэг л дээ.
Анчин өвгөний тухай тууж яахаараа эсэргүү зохиол болчихдог билээ?
Аянгат цагийн туужийг герман хэлтэй залуугаар харуулсан байгаа юм. Тэгсэн тэр 213 үг жагсаачихаж. Асуудалтай үгнүүд гэнэ. “Наад тууж чинь ерөөсөө Монгол Улсыг муучилсан байна” гэж байна. Тэдгээр нь инээдтэй жишээнүүд л дээ. Сургуулийн эмнэлэгт хэвтэж байсан Жанибек өвгөн “Тэр өвөл эмнэлэгт 4 хүн нас барлаа” гэж хэлдэг юм. Тэгтэл “Хүн нас барлаа” гэж бичсэнийг айхтар буруушаав. Тэгээд би асууж байгаа юм. “Хүн үхэж л байдаг, төрж л байдаг. Нэг сумнаас 4 хүн үхэж болно биз дээ” л гэлээ. Тэгсэн өөдөөс “Тэрнийг чинь фактор гэдэг юм. Үхсэн гэдгийг ингээд биччихвэл харлуулсан фактор” болно гэдэг юм байна.
Дараа нь бас нэг тууж тусгай ном болж гарлаа. Тэр туужид нэг эсэргүү үг орсон байна л гэв. Зохиолд цас орсны маргааш хайр сэтгэлдээ шатсан атлаа хайртай хүнээсээ салчихсан, хаа байгаагаа ч мэдэхээ байчихсан, шөнө бүр нойргүй явсаар нүднээс гарчихсан гол дүрийн баатар маань цонхоор хартал их хот саяхан унтарсан түймрийн нурам мэт утаа униар хаяж буй юм шиг дүрслэл гардаг юм. Үүнийг хамгийн хүнд улс төрийн гэмт хэрэг л гэж байна. Дэлхий дахинд азийн цагаан дагина гэж шагшиж байгаа энэ үед Монголын тэр сайхан нийслэлийг саяхан унтарсан нурамтай зүйрлэж байгаа нь ямар хэрэг вэ гэцгээв.
Таны зохиолчдын эвлэлд элссэн явдал их сонин түүхтэй гэсэн?
1986 онд “Аянгат цагийн тууж” хэвлэгдлээ. Тэгмэгц би жаахан зориг ороод 1989 онд Зохиолчдын эвлэлд элсэхээр боллоо. Гэхдээ би чинь “эсэргүү” нэртэй зохиолч учраас элсэхийн тулд хоёр маш том хүнээр батлан даалт хийлгэж байгаа юм. Сэнгийн Эрдэнэ, Лодонгийн Түдэв хоёроор. Хоёр төрийн шагналтнаар. За тэгээд яг дарга нарын хурал болж байсан чинь Эрдэнээ зохиолч Зохиолчдын эвлэлийн тэргүүлэгч гишүүн болж таарав. Тэргүүлэгч гишүүн батлан даах эрхгүй байдаг юм байна. Тэгтэл эсрэг талын улсууд дараагийн зохиолчийг оруул, наадхаа гарга гэв. Тэгсэн Цэдэв дарга аминд ороод “Юу ярьж байгаа юм бэ, гадаа үүдэнд манай зохиолчид байгаа, нэг хүнээр хурдан бичүүлээд ир, машиндуулаад, гурван дөрөвхөн үгээр бичүүлээд ир” гэлээ. Гараад ирсэн чинь Дашбалбар зогсож байна. “Өө хөөрхий дүү минь, тус болж үз, би одоо ингэж байна. Эрдэнээ гэсэн юмыг чи баллуурдаад өөрийнхөө нэрийг биччих” гэсэн чинь “Юу ярьж байна аа, би зохиолчдын эвлэлийн гишүүн хүн, би өөрөө бичнэ” гээд бичгийн машин дээр суугаад биччихлээ. Тэгээд Түдэв, Дашбалбар хоёроор даалгасан даа. Дараа нь боддог л юм, амьдрал гэдэг мөн хүнээр тоглох юм даа гэж. Намайг дэвтэр дүүрэн шүлэгтэй, Баян-Өлгий аймагтаа яруу найрагч Галсан гээд нэрээ авчхаад мандаад явж байхад сая төрж байсан хүүхэд намайг даах гэж, мөн хачин шүү.
Юм юмыг бодоод байхад миний амьдралд инээдмийн, эмгэнлийн юм нэг дор давхцаад, дандаа л нуралт, дандаа л бүдэрч явсан байгаа юм. Тэгэхдээ бүдрэх тусмаа л босохдоо дээд нэг шатан дээр зогсчихсон байдаг байв.
Та Лайпцигаас ирээд герман хэлний багш болсон. Дараахан нь Их сургуулиас хөөгдөөд сэтгүүлч болсон. Бас л улс төрийн шалтгаанаар ажлаасаа гарсан. Уг нь Германаас ирсэн даруйдаа Зохиолчдын эвлэлд элсэх өргөдөл өгсөн ч таныг 20 жилийн дараа элсүүлсэн. Герман хэл дээр ихэнх зохиолоо бичихэд энэ бүхэн нөлөөлсөн байх?
Монголоор бичвэл намайг явуулахгүй юм байна, ерөөсөө герман хэлээ түшиглэе гээд шийдсэн. Хожмын дэлхийдээ үлдье. Энэ амьдралдаа нэр ч үгүй, юу ч үгүй үлдье. Хожим бол би алдаршина гэсэн бат итгэлтэйгээр шөнийн дөрвөн цагт босоод л бичээд байдаг. Ар араасаа дагасан дөрвөн хүүхэдтэй ч болчихсон. Нөгөө хэдээ цэцэрлэгт нь хүргэж өгөх, ахуй амьдралдаа гүйхийн хажуугаар бичээд л байлаа. Бичээд л байв.
Би бичсэн юмаа дэлгүүрийн зузаан бор цаасанд ороогоод, хажуу талыг нь сайхан цавуудсаны дараа бичсэн жил дээрээ зууг нэмээд тэдэн онд нээх гээд улаан харандаагаар биччихдэг байв. Тухайлбал 1978 онд бичсэн бол 2078 онд нээх гээд бичих жишээтэй. Тэгээд шургуулгандаа хаяад байлаа. Сүүлдээ бичгийн ширээнд багтахгүй болохоор нь Германы хэвлэлийн газрууд руу хүнд дайж явуулдаг болсон.
Бичсэн зүйлээ гадагшаа гаргаж болдоггүй хуультай байсан цаг. “За энэ чинь юуны тухай юм” гэж шалгана. Би тэгэхээр нь герман хэл мэдэхгүй нөхдийг сайхан аргална аа. “Монгол ардын үлгэр орчуулаад гадагшаа хэвлэлд өгөх гэж байгаа юм” гэнэ. Тэгтэл нь “За яахав, ардын үлгэр бол зөвшөөрье” гэнэ дээ. Ингэж л явуулна.
Бор цаастай боодлуудаасаа хамгийн сүүлд ямар номыг нээсэн бэ?
2001 оны 9-р сарын 11-нд айхтар юм боллоо. Тэгээд сонсоод байсан чинь “амиа золиослогч” гээд их ярьж байна. Тэгсэн бодоод байсан би энэ талаар нэг л бичиж байсан юм шиг санаанд орж байна. Ном номдоо бүр роман бичээд далд хийчихсэн санагдаад болдоггүй.
Тэгээд нөгөө хуучин юмаа ухаж төнхөөд байсан чинь “2078 онд нээх” гэсэн боодолтой цаас байна. Нээсэн чинь “Хулгайлагдсан хүү” гээд роман байна. Тэгтэл би амиа золиослогчийн тухай аль 30 жилийн урьдаар биччихсэн байж шүү дээ.
Таны зохиол бүтээлүүд хэдий герман хэлээр ч монгол ахуй, нүүдэлчдийн цөм чанарыг хөнддөг?
Би Монголыг л тайлбарлаж байгаа юм. Гол утгаар нүүдэлчин амьдралыг тайлбарлаж байгаа юм. Нүүдэлчдэд илүү юм гэж байхгүй. Ямар ч хог гардаггүй. Нүүдэлчдийн амьдрал гэдэг бол ертөнцтэй зохицоод эвийг нь олж явсаар мянга мянган жил оршиж уламжлагдсан соёл. Даяарчлал гэдэг юм нь саад болохгүй гэвэл нүүдэлчид сая жилийн дараа ч байж л байна. Ийм л соёл. Тайван, эвийг нь олсон, зөөлөн, бүлээн соёл. Нүүдэлчид ямар байсан тэр байр байдлаараа хоцорсон учраас өдгөө үнэд хүрч байгаа юм.
Та нэгэн ярилцлагадаа “Алтай нутагтаа бол 3 сар амьдарна. Монгол нутагтаа бол жилийн 6 сарыг ажиллаж өнгөрөөнө. Харин 3 сар гадаадад очиж мөнгө олдог” гэж дурдаж байсан. Одоо ч гэсэн Алтай нутагтаа амардаг хэвээр үү?
Тэр бол миний амралт байлгүй яах вэ? Тэнд би амьдарч байгаа юм. Очоод морь мал унах, ажил хөдөлмөрт туслах, адуу барилцах, эсгий хийх, найр наадамд очих, омгийн ахлагчийнхаа ажлыг хийнэ. Тэгээд нөгөө эмч домчийнхоо ажлыг ч хийнэ. Намайг очиход “Ах ирсэн байна, өвөө ирсэн байна” гээд эрэл сургаар хүмүүс шавчихна шүү дээ.
Нүүдэлчдийн хамгийн гол мөн чанар юу вэ? Таны уншигчид Монголд ирээд юуг мэдэрдэг вэ?
Монголд ирэхэд нөгөө суурин газрынх шиг олон байшин барилга, техник нь байхгүй. Ганц байгаа нь умгар бор гэр. Ойр тойронд нь тав аравхан мал. Тэгээд гэрт нь ороход ганцхан өрөө. Нэг талдаа нэг ортой, нөгөө талдаа нэг ортой, энд нэг авдартай, нэг зуухтай. Тэгснээ хүмүүсийг суу гээд урина. Ямар учраас дайлж байгаагаа гэрийн эзэд ч мэддэггүй, юуны учир дайлуулж байгаагаа зочид ч мэддэггүй, уугаарай, суугаарай, идээрэй л гэнэ. Ингээд ярьж хөөрөөд ирэхэд, мөнөөх айл баян юм огтхон ч байхгүй. Тэгсэн атлаа тас тас хөхрөлдөөд л. Нүдэнд нь цацрах гал цогийг хараад гадныхан шоконд ордог. Тэгээд анхны шөнөө бараг унтаж чаддаггүй. “Хорвоо мөн хачин юмаа. Ийм ядуу улсууд ийм сайхан инээгээд, ийм их баяр хөөртэй, бас сэтгэл нь ийм баян, идээрэй, уугаарай, суугаарай, хонох уу л гээд байх юм. Хонь ч гаргаж өгөөд л, байдгаараа дайлаад. Би тэгэхэд банкиндаа мөнгөтэй, байшинтай, унаа машинтай, надаа дутах юм байхгүй. Тэгсэн мөртлөө...” хэмээн эргэцүүлдэг. Ингээд европчууд Монголыг нэг үзээд явахад сэрж байгаа юм. Үнэхээр Монголд ирсэн л бол өөрчлөгддөг. Аз жаргалтай байхад хэчнээн жаахан юм хэрэгтэй гэдгийг ойлгоно.
Хоёрдугаарт орон зай гэж ямар агуу юм байдгийг нүдээр хардаг. Би Монголын талд европ хүнийг машинаас буулгаад хэсэг зогсоолгодог юм. Улаанбаатар хотоос 100, 200 км хол газар давхиж байснаа эв эзгүй газар ирээд “За бууцгаая” гэнэ. Тэгээд “Орон дэлхийтэй танилц” гээд нөгөө хүнийг хэсэг орхиход таг дуугүй болчихдог. Бүр мэнэрчихсэн, “Ямар уудам юм бэ? Ямар гоё юм бэ? Уудам орон зай гэдэг чинь” гээд уулга алддаг. Монгол орон юугаараа баян бэ гэвэл орон зай юм.
Германаас ирэх болохоороо намайг баахан бэлэг авахад европчууд их гайхдаг. Хэнд аваачдаг вэ гэхээр нь, ах дүүстээ өгнө, миний төрсөн ах байдаг юм, тэрний хүүхэд байдаг юм, хүүхдийнх нь хүүхэд байдаг юм, миний ахын авгайн дүүгийн нөхөр нь тэнд байдаг юм, тэгээд болоогүй цаана нь бас бэлэг авдаг, хүн ороод ирж магадгүй, ямар хүмүүс гэхээр хэн нэгэн ирж л таараа шүү дээ гэнэ. Ингээд огт танихгүй хүмүүстэй нэг юм задлангаа яриад суухад зарим нь тас тас хөхөрч, нөгөө нэг нь заримдаа асгартал уйлаад дотроо зовж шаналж байгаагаа ярихад нь гадныхан ёстой мэл гайхаж, цэл хөхөрнө. Тэд “Та нарын дунд хүмүүсийн хоорондох цавуулаг чанар нь алдагдчихаагүй юм байна” гэдэг шүү.
